زبان کیہ اے

پہلی گل تاں ایہ ہے پئی زبان ہوندی کیہ ہے؟ ایس گل دی وضاحت لئی کتاباں لکھیاں جا چکیاں ہین. ہر لکھاری تے سوجھوان وکھ وکھ طرح ایہدی تعریف متھی ہے. عام تے سادا لفظاں وچ: "اوہ طریقا جس راہیں اسیں اپنی گل بات دوجے تیک اپڑانے ہاں‘زبان کہلاندا ہے۔"زبان دی تعریف انج وی کیتی جاندی ہے پئی:”لفظاں دا اک مجموعا جیہنوں بولن والیاں دی اک وڈی گنتی سمجھدی ہووے تے ایہہ چنگے چوکھے چر توں ورتوں وچ ہووے۔" ایسے گل نوں لسانیات پکھوں انج وی کہیا جا سکدا ہے پئی:"اوہ نظام جیہڑا زمانے دے مطابق مقرر کیتیاں 'نطقی علامتاں' توں بنیا ہووے، جس دے خیال دی ترسیل اک انسان توں دوجے انساناں تیک ہووے۔"^[1]

"Language as a system of vocal symbols (arbitrary) by which thought is conveyed from one human being to another"^[2]

پر اسیں کدی غور ہی نہیں کیتا پئی کس طرح خیالات الفاظ دا جاما پا لیندے ہین تے ساڈے کیہڑے کیہڑے انگ (عضلات) کس کس طرح ایس کم وچ آندے نیں؟ زبان انسانی زندگی لئی بہت ضروری ہے ایس دے بغیر تمدنی زندگی ناممکن ہے. سارے علوم تے فنون تے تعلیم ایسے زبان دی بدولت ترقی کر دے ہین. ایہ یاد رہوے پئی زبان خیال نہیں سگوں خیال دے اظہار دا ذریعا ہے۔^[3]

دنیادیاں قدیم یا پُرانیاں زباناں وچوں سیانیاں اک پُرانی زبان پنجابی وی منّی ہے.محمد آصف خان ہوراں بڑی سیانی گل کیتی ہے پئی، ’بولی دا تھو ہ پتا لاون لئی، بولن والیاں دا کُھرا نپنا مڈھلی لوڑ ہے‘^[4]. اوہناں دی ایس گل نوں پلے بنھ کے ٹریے تے پندھ وی تے کم وی سکھالا ہو سکدا ہے.پنجابی دنیا دی قدیم ترین زبان ہے.کنی پُرانی؟ ایہدی ٹوہ بھال تے بڑا کم ہو چکا ہے.ایہ اوہو پنجابی ہے جیہڑی پنجاب وچ بولی جاندی ہے.ایہ پنجاب اوہ نہیں جیہڑا اج پاکستانی پنجاب ہے۔سگوں اوہ پنجاب جیہنوں پنج پانی(دریا)سیراب کردے ہین یا کردے رہے.ایہو دھرتی کدی (رِگ وید منڈلVIIIسوکت ۴۲ بھجن ۷۲) ’سپت سندھو‘ یا ’ہپت ہندھو‘(ست دریاواں دی سر زمین) آکھوائی^[5].جیہدے دو دریا ہاکڑا (ویدی عہد دا سرسوتی) تے بیاس(ویاہ) سک گئے. ہاکڑا تے پتا نہیں پر بیاس دا لانگھا تے اسیں اپنی اکھیں ویکھیا. ایہ اجے وی ہندوستانی پنجاب وچ وگدا ہے تے فیروز پور دے اُتے ْہری کے پتنٌ تے ستلج وچ رل جاندا ہے.ایہ ست یا پنج دریا اوہ ہین جیہڑے ازلاں توں رواں ہین۔

ایہ دھرتی نوں اچیچاربی بھاگ ہے جو کسے اک تھاں اینے دریا وگدے ہین. پانی انسانی حیاتی، ڈھور ڈنگراں تے فصلاں دی پیائی دا مڈھلا تے وڈا انگ ہے۔وافر پانی پاروں پنجاب پہلے انسان دی جنم بھومی متھی جاندی ہے.ایہ گل میں نہیں کہندا، سگوں ْبشریاتٌ'دے عالماں یا ماہراں ایہنوں 'قدیم انسان دا مسکن'آکھیا ہے.بہتا پچھے نہ وی جایئے تے لکھاں سال پہلاں ایتھے انسانی وسوں دے اشارے ملدے ہین.اوس ویلے دے پنجاب دی راجدھانی 'ہڑپا' نوں منیا جاندا ہے. اوہو ہڑپا جیہنوں رگ وید(VI,XXVII,5} نے’ہیری یوپیا‘(Hariyupuya)آکھیا.^[6]ایہدا ناں پنجاب تاں اجے چند صدیاں پہلاں پیا. وچوں ایہدے کئی پرانے ناں وی پرچلت رہے.گل سمجھن سمجھان لئی 'ہڑپا وادی' تے 'ہڑپا تہذیب' ایہو پرانا پنجاب ہائی تے ایتھوں دی تہذیب دنیا دی پُرانی تہذیب.ہڑپا دے کھنڈراں توں ایہ سدھ ہوند اہے پئی ایہ اپنے ویلے دی 'ترقی یافتا' تہذیب ہائی.

جے ایہ گل ہے تاں ایہ کیویں ہو سکدا ہے پئی اوہ تہذیب 'زبان' تو وانجھی ہووے؟ (ایتھے اک گل دی وضاحت ات لوڑیندی ہے پئی آثارِ قدیمہ دے ماہراں اپنی سوکھ لئی پنجاب دی پرانی تہذ یب نوں دریائے سندھ دی نسبت پاروں Indus Valley Civilization(وادی سندھ کی تہذیب آکھیا، جس توں عام کر کے صوبا سندھ سمجھ لیا جاندا ہے. ایس پاروں ایہنوںHarappa valley Civilizationوادی ہڑپا کی تہذیب آکھنا چاہی دا ہے۔ کیوں جے اوس زمانے ایس سارے خطے نوں ایہو ناں دتا جاندا ہائی تے موجودا ہڑپا اوس خطے دی راجدھانی ہائی.ا یہ ایشیاء دے خطے دیاں معلوم(قدیم) تہذیباں وچوں رقبے دے اعتبار نال تے جغرافیائی لحاظ نال سبھ توں وڈی یعنی وسیع علاقے تے کھلری تہذیب ہائی. جیہڑی پنج لکھ مربع میل تے پھیلی ہوئی ہائی.^[7] سلیم باسط نے 26جون 2000ء نوں جنگ میگزین وچ چھپے اپنے اک مضمون وچ لکھیا ہے پئی ’ماہرِ آثار قدیمہ 'کینائیر' دے اندازے مطابق ہڑپا توں تقریباً 50ہزار مربع میل علاقے نوں کنٹرول کیتا جاندا ہائی^[8]ایہو علاقہ پنجابی دی جنم بھومی ہے. شفقت تنویر مرزا ہوراں اپنی کتاب 'پنجابی ادب' وچ دسیا ہے پئی، 'پنجاب یونیورسٹی دی اک کتاب'اردوانسائیکلو پیڈیا آف اسلام‘ وچ لکھیا ہے پئی:"پنجابی برصغیر پاک و ہند اس خطے کی زبان ہے جس کی حدود دہلی (بھارت)سے لے کر خیر پور(سندھ) تک اور پشاورسے لے کر جموں و سرینگر تک پھیلی ہوئی ہیں۔"^[9]

ایہ عجیب اتفاق ہے پئی موجودا ضلع ساہیوال اوسے دھرتی تے پسریا ہویاہے جیہڑا تاریخ وچ ہڑپا وادی دے ناں توں جانیا جاندا ہائی.سیانے ایہ گل وی من دے ہین پئی اج دی پنجابی اوسے زبان دی ترقی یافتا شکل ہے جیہڑی کسے زمانے ہڑپا وادی دے لوکاں دی زبان ہائی. سگوں اوس توں وی پہلاں جدوں ایہ دھرتی آباد ہوئی، ایہدے پہلے واسی(وسنیک)جیہڑی زبان بولدے سن اج دی زبان دی ہی قدیم تے مڈھلی شکل ہے.

ایہ گل لسانی علم پاروں وی تے منطق پاروں وی پک اے کہ کسے وی زبان نوںسمجھن تے اوہدا مطالعا کرن لگیاں وکھ وکھ لسانی پدھراں نوں سامنے رکھیا جاندا ہے۔ جے اک نوں وی نظراں پروکھے رکھیاجائے تے گل سمجھ نہیں اؤندی۔ سیانیاں نے زبان دیاں لسانی پدھراں ایہ گنوائیاں ہین۔

1. IDOLECT کسے اک بندے دی زبان

کسے ٹبر دے کسے اک جی دا لب ولہجا،جیہڑا باقی جیاں توں وکھرا ہووے.لسانیات دے ماہر ایس نتیجے تے پہنچ چکے ہن کہ اک ٹبر دے جیاں دی زبان آپس وچ نہیں رلدی۔ جیویں پیو دی پتر نال تے دھی دی ماں نال زبان نہیں رلدی۔

1. COLLOQUIAL بول چال دی زبان

سماج دے کجھ گروہ عام بول چال دی زبان وچوں کجھ لفظاں نوں اپنے ولوں مقرر کردہ تلفظ،آوازاں یا معنیاں وچ ورتدے ہین۔

1. IALECTS عام بول چال دی زبان

عام بول چال دی زبان، جیہڑی اک وڈے گھیرے وچ بولی تے سمجھی جاندی ہے۔ ایہنوں لہجا وی آکھیا جانداہے۔ جیویں دوآبی، پوٹھوہاری وغیرہ۔

1. LANGUAGE زبان

اوہ زبان جیہدے وچ مختلف بولیاں (DIALECTS) بولن والے اک دوجے دی گل نوں بنا کسے مشکل دے سمجھ لیندے ہین۔

1. LITERARY- LANGUAGE ادبی زبان

بولیاں توں اگلا پڑاء زبان دا ہے. کوئی زبان کافی لمے چوڑے علاقے وچ بولی سمجھی جاندی ہے. ایس علاقے وچ تھوڑے تھوڑے فرق نال بولیاں جان والیاں ایس زبان دیاں ’بولیاں‘اکھواندیاں ہین. ایتھوں بولی تے زبان دا وی نکھیڑا ہو گیا ہوسی، بولی عام پدھر تے بولی جاندی ہے تے زبان اوس تے اوس جہیاں دوجیاں بولیاں دی ترقی یافتا شکل ہوندی ہے.جیہڑی لکھن پڑھن وچ آ کے ادبی زبان بن جاندی ہے.اجہی زبان جو کلاسیکل لکھاریاں دی شعوری کوشش دا نتیجہ ہوندی ہے۔ اوہ اوس زبان دیاں ساریاں بولیاں نوں نال لے کے ٹردے ہین۔ جیویں وارث شاہ دی زبان وچ پنجابی زبان دے اکثر لہجیاں نوں ورتیا گیا ہے۔ یا شعوری کوشش نال اوہناں اجہے لفظ ورتے ہین جیہڑے مختلف بولیاں بولن والے آسانی نال سمجھ لیندے ہین۔ ادبی بولی کدے وی بول چال دی بولی نہیں ہوندی۔ ایہ نری ادبی اظہار لئی ورتی جاندی ہے۔ایس پاروں کہ لکھن والیاں ولوں ایہ اک شعوری کوشش دا نتیجا ہوندی ہے تے دوجی گل ایہ کہ جس بولی نوں ادبی رتبا دتا گیا ہوندا ہے اوہ اپنا بنیادی لب و لہجا چھڈ کے نواں لہجا اپنا لیندی ہے۔^[10]

لکھاریاں نے ادبی بولی دی ورتوں ویلے اپنی نجی تے مقامی بولیاں دی تھاں دور دراڈیاں بولیاں دی ورتوں کیتی ہے تے انج پنجابی دے بھرے بھنڈار وچ وادھا کرن دی کوشش کیتی ہے۔ادبی بولی اک سمندر وانگوں ہوندی ہے۔ سمندر نوں بھرن لئی بولیاں دے ندی نالے تے دریا سمندر وچ اپنا سیر رلاندے نیں۔ دوجے لفظاں وچ، ساڈے لکھاریاں اپنی بولی دے ابلاغ نوں ودھیرے امیر بناون لئی اجہی لفظالی دی ورتوں کیتی جو اوہ آپو تاں نہیں بولدے پر چاہندے سن کہ زبان وچوں ایہناں لفظاں نوں نہ کڈھیا جاوے۔

ایہ گل لسانی علم پاروں تے منطق پاروں پک ہے کہ کسے وی زبان دی ادبی روایت دا مڈھ اوس ویلے بجھدا ہے جدوں اوہ زبان اپنے علاقے دے وسینکاں دی بول چال وچ اوہناں دے وچاراں وچ زبان راہیں سمجھ سمجھا دے قابل ہو جاندی ہے۔ ادبی زبان نوں اصطلاحی زبان وی کہیا جاندا ہے۔ ایہ صرف مخصوص لوکاں وچ ہی سمجھی جاندی ہے۔ ساڈے کلاسیک لکھاریاں اپنیاں نجی تے مقامی بولڑیاں چھڈ کے شعوری طور تے ’لہندی‘ نوں اپنایا (لہندی ای دراصل پنجابی زبان دا قدیمی روپ ہے) ا یہو ہی ساڈے کلاسیک ادب دی بنیادہے۔ جس دا بوٹا حضرت بابا فرید گنج شکر اپنے ہتھاں نال لایاہائی۔^[11]

زبان انسانی حیاتی وچ اہم حیثیت رکھدی ہے۔ کیوں جے انسان دے دل دماغ وچ پید اہون والی کیفیت دے اظہار دا سبھ توں موثر ذریعا زبان ہی ہے۔ انسان نے اپنی تاریخ راہیں جو سکھیا، اوہدے وچوں زبان سبھ توں قیمتی شئے ہے۔ یعنی انسان دا سبھ توں زیادہ قابلِ تعریف کارناما زبان ہی ہے۔

زبان زندگی لئی اینی ضروری تے نہیں پر انسان نال ایہدی وابستگی اینی زیادا ہو چکی ہے تے اوہ انسان دی ا نفرادی تے سماجی زندگی دی ایسی ضرورت بن چکی ہے پئی ایہدے بغیر انسان دا تصور ای نہیں کیتا جا سکدا۔ دوجیاں مخلوقات توں ممتاز کرن لئی انسان نوں ’حیوانِ ناطق‘وی کہیا جاندا ہے۔انسان دے سماجی رشتے زبان دے ذریعے ہی مضبوط ہوندے ہین زبان کسے قوم دی تہذیب تے ثقافت دی تاریخ ہوندی ہے۔ ایہدے وچ شامل سارے لفظاں، تراکیب، محاوریاں تے مثالاں دا کوئی نہ کوئی تہذیبی پچھوکڑ ضرور ہوندا ہے۔ ایس پچھوکڑ نوں اکھوں اولھے رکھ کے نہ تے کسے قوم دی تاریخ توں پوری طرح واقفی حاصل ہو سکدی اے تے نہ زبان نال شناسائی۔^[12]

ایہ پک ہے پئی پنجابی زبان ’ہڑپا وادی‘دی زبان ہے۔ ایتھے دے غیر آریائی قبیلیاں بارے محقق متفق ہین پئی ایہ منڈا تے دراوڑ سن۔دراوڑی تے منڈازباناں نال نال چلدیاں رہیاں۔ ایس لئی دوناں وچکار دان پروان ناگزیر ہائی۔ منڈا تے دراوڑی دراصل مقامی نہیں، سگوں باہروں آکے ایتھوں دی مقامی تے قدیم آبادی نال رل مل چکے سن۔ ایتھوں دی اصل آبادی عرصا دراز توں ایسے خطے وچ آبادی ہائی۔باہروں اؤن والے اوہناں نال رل کے آباد ہوندے گئے۔

ایتھے اک گل دی وضاحت ضروری ہے پئی مڈ ھ وچ کوئی باہر توں آیا خانہ بدوش قبیلا سکندر اعظم وانگوں مل مارن یا علاقے فتح کرن لئی فوجاں لے کے نہیں سی چڑ ھ دوڑ دا، سگوں خانہ بدوش قبیلے ساویاں چراگاہواں دی تلاش وچ اک تھاں توں دوجی تھاں تے اؤندے جاندے سن۔ چراگاہواں تے قبضے لئی مقامی باشندیاں نال اوہناں دا ڈانگ سوٹا ضرور ہونداہائی جے آن والے تکڑے ہوندے تے اوہ پہلیاں نوں اگے دھک دیندے، اوہ کسے ہور چراگاہ لئی اگے ٹر جاندے جے اؤن والے ماڑے ہوندے تے اوہ اگے ٹر جاندے یا کسے سمجھوتے دے تحت رل مل کے رہن لگ پیندے۔ غالب امکان ایہو ہی ہے پئی اؤن والے خانا بدوش مقامی آبادی نالوں ہمیشا گھٹ ہوندے، ایس لئی اوہناں نوں مقامیاں نال سمجھوتا ہی کرنا پینداہائی۔مقامی آبادی نال سمجھوتا کرن دا مطلب اوہناں دی تہذیب، ثقافت، تے زبان نوں اپنان دے سوا ہور کجھ نہیں۔

ایہو جہیاں کئی مثالاں دتیاں جا سکدیاں ہین، جیہدے توں ایہ گل ثابت ہوندی ہے پئی اؤن والے جدوں مقامی وسوں نال رل کے رہندے تے اپنی وکھری زبان تے ثقافت دے باوجود مقامی رنگ وچ رنگے جاندے سن۔جیویں عین الحق فرید کوئی نے اپنی کتاب'اردو زبان کی قدیم تاریخ'وچ پنجابی زبان وچ جیس منڈ ا تے داروڑی عنصر دی گل کتی ہے تے مثالاں دتیاں ہین اوہ ساریاں اج وی پنجابی زبان دے جانگلی لہجے وچ موجودہین۔

پنجابی زبان دے قدیم شاعراں بابا فریدشکر گنجؒ، وارث شاہؒ دے علاوا ساہیوال دے راوی دے کنڈھے آباد ڈھو لیاں دے نامعلوم شاعراں دے نال نال مولوی جان محمد، کماں مسلم شیخ، میاں میر داد مردانہ (بلوچ) میاں احمد دین۔سید جلال شاہ چشتی (سید) مولوی عزیز احمد، میاں بہادر علی تے موجودہ شاعرا ں آصف شاہکار، حاکم علی ڈھڈی تے ذوالفقار زخمی (ہڑپا) طالب جتوئی، ملک غلام فرید شوکت، مشتاق صوفی (ساہیوال) مظہر ترمذی (چیچا وطنی) منظور اعجاز (یوسف والا) شوکت کاٹھیا (کسو وال) تے احمد نواز کمیانا (نور شاہ) دے کول اوہ لفاظی اج وی موجود ہے جیہڑی منڈا تے دراوڑی عنصر دی نشاندہی کردی ہے۔ جیہدے توں ایہ گل نتر دی ہے پئی ایہ دراصل مقامی عنصرہی ہائی۔ جیہڑا دراوڑاں تے منڈا قبائل دے ایتھے رہن دے زمانے اوہناں دی زبان وچ رل گیا ہائی۔ میں اپنی گل دی تائید لئی آصف خان دی گل نوں دہرانا پئی۔

پنجابی (جھٹ دی جھٹ ایہنوں جانگلی آکھ لو) نہ تاں منڈا تے دراوڑی ٹبر دی بولی ہے نہ ہی آریائی ٹبر نال تعلق رکھدی ہے۔ ایہ اودوں وی (ہڑپا وادی وچ) موجودہائی جدوں منڈا تے دراوڑی بولن والے ایتھے آئے۔ ایہ اودوں وی موجود ہائی جدوں ویدی (رگ وید زبان) بولن تے سنسکرت (آریاں دی زبان) لکھن والے ایتھے آئے۔ ایہ اودوں وی موجو دہائی جدوں عربی،فارسی، انگریزی تے اردو بولن والے ایتھے آئے۔ ایہ اودوں وی موجو دہائی جدوں شک، پہلوی، یونانی، بولن والے ایتھے آئے۔ سبھناں نال ایہدے ولوں دان پروان ہویا (پرمقامی بولی نے بہت گھٹ اثر قبول کیتا) ساریاں بولیاں دا ایہو وہار ہے۔ لفظاں دیاں کجھ سانجھاں پاروں ایس نوں کسے لسانی ٹبر نال جوڑنا اکا ہی غلط ہے۔^[13]

گویا ہڑپا وادی دی قدیم زبان ای دراصل پنجابی دی قدیم شکل سی۔ ہڑپا دی اج دی زبان جانگلی بولی وچ اوہ ہڑپائی عنصر پنجابی دے باقی سارے لہجیاں توں کدھرے زیادا(بلکہ 90فی صد تک) موجود ہے۔

لسانیات دے بہت سارے سیانیاں پنجابی اتے آریائی (ویدی، سنسکرت) اثرات لبھن دی کوشش کیتی ہے تے اوہناں نوں جیہڑی سانجھی لفاظی (مقامی زبان تے ویدی،سنسکرت وچ)نظر آئی،اوہدے تے سنسکرت دا ٹھپا لا کے’فتوٰی‘دے دتاپئی ’ایہ لفاظی مقامی زباناں نے ویدی تے سنسکرت توں لئی اے‘جد کہ اصل معاملا ایہدے بالکل الٹ ہے۔ ایہ لفاظی دراصل آریاں پنجاب وچ رہندیاں اپنائی ہائی۔ایہدے وچ پنجاب دی دھرتی تے بہہ کے رگ وید تخلیق کیتا۔ ایسے زبان نوں لے کے گنگا جمناپجے۔پروفیسر جسٹی (Justi) دے حوالے نال شفقت تنویرمرزا ہوراں لکھیا ہے پئی"وادی سندھ اندر اؤن والے آریا قبیلیاں دی گنتی ایتھے دے وسنیکاں کولوں بڑی گھٹ ہائی۔ اوہناں نال زنانیاں وی گھٹ ہوندیاں سن۔ ایتھے آکے اوہناں ایتھے دیاں وسنیک زنانیاں نال ویاہ کیتے۔دراوڑی زباناں دے اک عالم رابرٹ کاڈویل (Robert Caldwell)کہندا ہے پئی "آریا دے اؤن توں پہلاں ایتھے وسن والیاں دی گنتی بڑی زیادا ہائی۔ آریا دی گنتی اوہناں توں کِتے گھٹ ہائی۔ اوہناں اصل وسنیکاں نوں فتح ضرور کیتا(ایہ وی محض اندازاتے قیا س ہے) پر اصل آبادی اُجڑ پُجڑ نہیں گئی۔ ہولی ہولی اصل وسنیک تے اؤن والے اک دوجے وچ رچ مچ گئے۔اوہناں وی حکمران آریادی ریت روایت، رسم و رواج تے زبان اپنائی۔ پرا صل وسنیک بہتے سن۔ ایس کرکے آریاواں دی تہذیب مذہب تے زبان اُتے وی لوک زبان دا اثر پیا۔سنسکرت دے اک ہور وڈے عالم ڈاکٹر اے۔ اے میکڈونل دا کہنا ہے۔"کلاسیکی سنسکرت واجان دے لحاظ نال ویداں دی زبان نال بڑی ملدی ہے پرگرامر (صرف تے نحو) بڑی وکھ ہے۔ صرف و نحو دیاں کئی اجہیاں صورتاں جو ویداں دی زبان اندر موجود ہین سنسکرت وچوں مڈھوں ہی غائب ہین۔ ڈاکٹر سنیتی کمار چٹیر جی دا وی خیال ہے پئی"ویداں دی زبان وچ کئی دراوڑی لفظ موجود نیں"^[14]

ہن ایہ دراوڑی لفاظی کتھوں آئی۔ ظاہر ہے ایہ اوہناں دراوڑاں دی زبان دا حصا ہے جیہڑے ہڑپا وادی دے واسی سن۔ پر ایہ وی حقیقت ہے پئی دراوڑی عنصر دے رلے توں پہلاں ہڑپا وادی دی مقامی زبان تے منڈا قبیلیاں دی زبان تے رہن سہن تے رسم و رواج د اوی اثر پے چکا ہائی۔ایہو وجھا ہے پئی بقول عین الحق فرید کوٹی،’’اج وی منڈا قبیلیاں دی زبان تے رہن سہن تے دوجے پاسے دراوڑی زباناں تے ریت رواج دی پنجابی زبان، وسوں، رسم و رواج تے تہذیب نال چنگی چوکھی سانجھ ہے۔ رشتیاں انگاں ساکاں اندر پنجابی تے دراوڑی زباناں وچکار سانجھ دی ایہ صورت ہے۔

اماں، مائی ، ا مبڑی، تایا، تائی، آپا یا آپی ، ماما، مامی،

کھان پین دے حوالے نال ملدے جلدے لفظ۔

ان، روٹی، کڑھی، ہانڈھی، مولی، گنڈھی،مٹر، کوڑا، کھٹا،

ورتوں دیاں شیواں دی سانجھ،

آری، کرنڈی، تند، ڈور، چمٹا، سیل، پگ، گوٹا، پٹ، چپل، لتر، کنگن، گوا، موتی،

پیشیاں دے ناں دی سانجھ۔

دلال، گماشتا، منیم، مالی، موچی، پینجا، کبا ڑی۔^[15]

مقامی لہجے، ’جانگلی‘ دی منڈاری زبان نال لفاظی دی سانجھ۔

جسم دے انگاں دے ناواں دی سانجھ۔

دیہہ، منڈی ، ڈویا، (ڈھوئی /کمر) کنڈ، کُھری، (پیر/کھر) جانگ، (جنگ / لت) موآنرا (مہاندرا)

زیور /گہنے وغیرہ دی سانجھ

مندرا،نتھ، گہنا، کاجر(کجل)

ورتوں دیاں شیواں وچ سانجھ

انگا، (لباس/انگی) کانجی، (گنجی) لانیگا۔ (لہنگا) دُ ھسا، چیرا،کھاوڑے(کھڑاواں) بامگی، (بغلی) توڑا، ^[16]

جانوراں دے حوالے نال لفظی سانجھ

بچھا/بچھی، (وچھا،وچھی) باڑا، (ویڑھا) مینڈھا، لڈ، (لد)

کجھ ہورشیواں وچ لفظی سانجھ

باٹھا (بھٹھ) بھٹی (بھٹھی) چولاہا، (چُلہا) ہانڈا،(ہانڈی) تسلا، بنڈا،چاٹو، (چاٹی) چپنی، پیندا، چمٹا، چانگیر ا (چنگیر) گاگرا (گگر) ڈالا، کراہا، راچھ، (رچھ) پچر، مونگرا، سابرا، (سبل) سڑھی، (سیٹرھی) آرا، نانیگا، (ویہنگہی) ڈانگ، ڈاہانگ (ڈھانگا) سمبا، (سم) سوٹا، ڈنڈا ، بلم، برچھا، ڈھال، بہی (کھاتہ /بہی کھاتہ) دھاڑا،دھڑ،بوہنی، گھانی، (کولھو، / کچی گھانی) کالو، (کولھو) چپری، (چھری) جھوپڑی۔(چھونپڑی) منڈوا، دالان، پھاٹک، اگوتر، (اگیتر / اگیتر ا) ^[17]

لفاظی دی ایہ سانجھ حیاتی بھر دیاں لوڑاں تھوڑاں تے دوجیاں شیواں وچ موجود اے۔ (ایہدی تفصیل عین الحق فرید کوٹی دی کتا ب اردو زبان کی قدیم تاریخ وچ دیکھی جاسکدی اے)

خطے دی موجودہ زبان

خطہ ساہیوال وچ بولی جان والی زبان "پنجابی" کہلاندی اے۔ ایہدایہ ناں پنجاں دریاواں دی دھرتی دی نسبت نال رکھیا گیا اے۔ ایس توں پہلاں ایہدا کیہ ناں سی؟ ایہدا جواب ایڈا سوکھا نہیں۔ اسیں ایہ کہہ سکنے ہاں کہ قدیم زمانے وچ ایس دھرتی دا جو ناں سی اوہو ایتھوں دی زبان دا ناں ہووے گا۔ ایسی لئی کہ زبان ہمیشہ اپنے خطے تے علاقے نال پہچانی جاندی اے۔اکبری سمے توں ایس خطے نوں پنجاب کہیا جان لگا۔ زبان پنجابی سدان لگ پئی۔

1881ء وچ جدوں ایس خطے وچ مردم شماری ہوئی تے ایتھوں دی کل آبادی چار لکھ چھبی ہزار دے لگ بھگ سی جیہدے وچوں پنجابی بولن والیاں دی گنتی چار لکھ چووی ہزار توں ودھ سی جیہڑی کل آبادی دا52 فیصد 99فی صد بن دا ہے جد کہ دوجیاں زباناں بولن والیاں دی کل تعداد دو ہزار دے لگ بھگ سی۔ جیہدی تفصیل تھلے دیکھی جا سکدی اے۔^[18]

زبان بمطابق مردم شماری1881ء:تحصیل وار

1881ء وچ ساہیوال ضلع اوس علاقے تے مشتمل ہا جیہڑا اج ساہیوال ڈویژن وچ شامل ہے۔ اوس ویلے اوکاڑہ دی بجائے گوگیرا تحصیل ہائی، انجے چیچا وطنی ساہیوال دا حصا ہائی وکھری تحصیل کوئی نہیں ہائی

ایہدے بعد زبان دے ماہر جارج گرئیرسن نے اپنی کتاب "لنگوسٹک سروے آف انڈیا" وچ اک نواں شوشا کھڑا کر دتا۔ اوہنے ادھے پنجاب دی زبان نوں 'پنجابی' تے ادھے پنجاب دی زبان نوں 'لہندا' دا ناں دتا۔ 'لہندا' پنجابی وچ’مغرب(یعنی جتھے سورج لہندا اے) لئی استعمال ہوندا اے۔ ایس حوالے نال جارج گریئرسن نے پنجاب دی زبان نوں مشرقی تے مغربی حصیاں وچ ونڈ دتا۔ اوہنے ایہ تفریق ظاہر کرن لئی گجرات، گوجرانوالا، شیخو پورہ تے ساہیوال دے وچکاروں لکیر مار کے ادھے پنجاب دی زبان نوں پنجابی تے باقی ادھے دی زبان نوں 'لہندا' بنا دتا۔^[19]

ایس تھیوری دی روشنی وچ جدوں 1931ء دی مردم شماری ہوئی تے ساہیوال وچ 42.97فی صد لوکاں دی زبان پنجابی تے باقی 53.55فی صد دی زبان "لہندا" قرار پائی۔ دوناں نوں رلا کے ایہ تعداد کل آبادی دا96.52 فیصدبن دی ہے. پنجابی بولن والیاں دی تعداد دے گھٹ ہون دی وڈی وجہا انگریز حکومت ولوں جاری کیتیاں'آباد کاری سکیماں' سن جیہناں پاروں ہندوستان دے (پنجابوں باہرلے)کئی علاقیاں چوں لوک ایتھے آ کے آباد ہوئے۔ اک آباد کاری انگریزاں دے پنجاب تے مل مارن مگروں ہوئی جدوں پنجاب بھر نوں 36ضلعیاں وچ ونڈ کے نویں ایڈ منسٹریشن دے سپرد کیتا تے دوجی واری جدوں 1913وچ نہر باری دوآب کڈھی گئی تے اوہدے پاروں نہری سہولتاں ودھیاں تے ہندوستان دے کئی علاقیاں چوں کساناں نوں ایتھے آباد کیتا گیا۔ ایس آباد کاری پاروں دوجیاں زباناں بولن والے کجھ لوک ساہیوال دی آبادی دا حصا بن گئے۔ تاں وی پورے ضلع وچ دوجیاں زباناں بولن والیاں دی کل تعدادساڈھے تن فی صد دے لگ بھگ سی۔

1931ء دی مردم شماری مطابق ضلع ساہیوال دی کل آبادی تقریباً دس لکھ سی۔ جیہدے وچوں پنجابی بولن والے چار لکھ انتی ہزارتے لہندی بولن والے پنج لکھ پینتی ہزار دے قریب سن۔ تے دوجیاں زبانان بولن والے ساڈھے چونتی ہزار سن۔ لوکی مذہبی تفریق دے باوجود پنجابی یا لہذا بولدے سن۔

گریئرسن نوں ایہ غلط فہمی دراصل ایس پاروں ہوئی کہ نہری نظام دے اجراء دے بعد وڈے پیمانے تے آباد کاری ہوئی۔ پنجاب دے مشرقی ضلعیاں و چوں وڈی تعداد وچ لوک ایتھے آباد ہوئے۔ مقامی لوکاں تے آبادکاراں دے لب و لہجے تے بولن ڈھنگ وچ علاقائی نسبت پاروں معمولی فرق سی۔ (جیہڑا فاصلا ودھن نال ہر زبان وچ پے جاندا اے)

1998ء دی مردم شماری وچ ایس علاقے وچ بولیاں جان والیاں زباناں بارے جیہڑے اعداد و شمار سامنے آئے اوہناں مطابق ضلع دی کل اٹھاراں لکھ ترتالی ہزار آبادی وچوں اٹھاراں لکھ ست ہزار پنجابی بولن والے نیں۔ اُردو بولن والے کوئی 26 ہزار تے دس ہزار باقی زباناں بولن والے نیں۔ ضلع وچ بولیاں جان والیاں زبان دی تفصیل تھلے دتی گئی اے۔ ^[20]

اک گل دھیان دین والی ہے پئی 1981ء تیک سرائیکی ناں دی کوئی زبان نہیں سی، یعنی اوس ویلے تک سرائیکی نوں وی پنجابی ہی کہیا جاندا ہائی۔ ہاں پر 1998ء دی مردم شماری ویلے مادری زباناں وچ سرائیکی وی شامل کیتی گئی ہے.بھاویں 2017ء وچ مردم شماری کروائی گئی پر ایہدے نتائج سامنے نہیں لیندے گئے ایس لئی پئی ایہدے تے کئی اعتراض کیتے گئے ہین۔ ایہ گل وی گوہ گوچری ہے پئی مردم شماری ہر دس ورہے پچھوں ہونا متھی گئی ہے پر ساڈے ایتھے ایس ول خاص دھیان نہیں دتا گیا، پہلی مردم شماری 51ء وچ ہوئی اوس حساب نال 2021ء اٹھویں مردم شماری دا سال ہے.پر ہن تک صرف چھ مردم شماریاں ہوئیاں ہین. ایہناں وچوں چھیویں دی تفصیل اجے تک سامنے نہیں آئی۔ ایس لئی ہن تک دی صورت حال سامنے نہیں آ سکی۔ ہن تک ہون والیاں مردم شماریاں وچ ساہیوال ضلع(بلکہ ہن ساہیوال ڈویژن)وچ اکثریت دی زبان پنجابی ہے۔

مقامی لہجے

ساہیوال ضلع دی اکثریت پنجابی بولدی ہے۔ پہلی واری گریئرسن نے ضلع دی زبان نوں پنجابی تے لہندی وچ ونڈیا۔ اوہدے مطابق پنجابی دا لہندی لہجادراصل ایتھوں دیاں قدیم قوماں دا لہجا ہے تے پنجابی اوہدے نزدیک مشرقی پنجاب وچوں آ کے آباد ہون والیاں دا لہجہ ہے۔ جیہڑے انیویں صدی دے اخیری دو عشریاں تے ویہویں صدی دے دوجے دہاکے نہری نظام دے شروع ہون تے آکے آباد ہوئے۔ 1947ء وچ پاکستان بنن دے بعد دوآبے تے ماجھے دے علاقیاں دے کساناں نوں نویں آباد کیتے ضلعیاں ساہیوال تے لائل پور (فیصل آباد) وچ آباد کیتا گیا۔ انج لہندی دے علاقے وچ ماجھی تے دوابی بولی بولن والے آ کے آباد ہوئے۔ایہوای اج ساہیوال دے تن وڈے لہجے نیں۔آباد کاری سکیماں تے قیام پاکستان دے بعد مختلف علاقیاں چوں آ کے ایتھے آباد ہون والے لوکاں پاروں عوام دے لہجے دی اک تصویر اسلم کولسری ہوراں اپنی کتاب وچ انج کھچی ہے۔

کولسر پنڈدے لوک وکھووکھ لہجیاں وچ جانگلی (لہندی پنجابی) بولدے سن۔ دو اک گھر آباد کاراں دے، اوہناں دی اپنی بولی سی۔ سندھو گجراتی لہجے وچ پنجابی بولدے سن۔ پرائمری سکول دے ہیڈ ماسٹر قاضی رفیع الدین ضلع گڑگانواں دے رہن والے تے اُردو سپیکنگ سن۔ میرے استاد حکیم جان محمد موضع لاچی ضلع کوہاٹ دے رہن والے پٹھان سن تے افغانی لہجے وچ بولدے، کمبوواں دا اپنا لہجا سی۔ ساڈا آبائی ضلع سیالکوٹ سی۔ والد صاحب دا بچپن سرگودھا گزریا سی۔ اوہ سرگودھے دے لہجے وچ پنجابی بولدے۔ میرے بچپن دے قریبی دوستاں وچوں قاضی اظہار الدین اُردو بولدا۔ منشی خادم دا چھوٹا بھائی رفیق جہلمی بولدا۔ نمبر دار راجہ شاہنواز دا پتر خلیل لہندی بولی بولدا۔ اللہ دتہ تے صادق کمبوہ سن تے مخصوص لہجے وچ پنجابی بولدے۔ دتوماشکی دا اپنا لہجا سی۔ بدرو حویلی دے لہجے وچ گل بات کردا۔ سنیاریاں وچوں محمد حسین تے صابر دا وکھرا لہجا سی۔ سکول وچ اسٹیشن ماسٹر دا پتر سعید شہری انداز دی پنجابی بولدا۔ گھر وچ سیالکوٹی لہجے دا اثر سی۔ سارے دوستاں دی ٹولی دا لہجا رل مل گیا۔ اک دوجے نال ہر لہجے وچ گل بات کر لیندے سن۔ انج اوہناں دے لہجے وچ جانگلی، آباد کاراں والی پنجابی تے اُردو دے لفظ رل مل گئے سن۔^[21]

نتائج

ایہ صرف پنڈکولسر دا ای نقشا نہیں پورے ضلع وچ تھاں تھاں مختلف لہجیاں دے لوک کٹھے ہون نال سبھ دا لہجا رلیا ملیا ہو گیا۔ انج مجموعی طور تے مقامی لہجا جانگلی، دو آبی تے ماجھی غالب ہین۔سبھ توں وڈی گنتی لوکل آبادی تے مشتمل ہے۔ جیہناں وچ قدیم نسلاں دے لوکاں دی اکثریت ہے جیویں ملھی تے کاٹھیا سکندر دے حملے ویلے اوہدا راہ ڈکن والیاں دے آ گو سن. اوہناں دی باقیات اج وی ایتھے موجود ہین۔شہراں توں ہٹ کے دیہی علاقیاں وچ پنجابی بولی دا جانگلی لہجا بولن والیاں دی تعداد بُہتی ہے. ایہ اوہ ہی لہجا ہے جس وچ ہڑپا وادی دی زبان دے واضح اثرات اج وی موجود ہین۔

حوالہ جات